Wpływ choroby na rozwój dziecka i kształtowanie się jego osobowości - Anna Wodzińska

         Choroba jest jednym z najbardziej niepożądanych zjawisk w życiu i rozwoju dziecka. Zaburza o­na zdrowie dziecka będące podstawą jego rozwoju i osiąganej dojrzałości. Utrudnia dziecku zaspokojenie potrzeb psychicznych i naraża je na wiele sytuacji trudnych. Wpływ choroby na psychikę dziecka był przedmiotem zainteresowania wielu polskich badaczy. Pierwszą koncepcję psychologiczną choroby dziecka stworzyła J. Doroszewska, która uważała, że każda choroba powoduje kształtowanie się „swoistych obrazów psychicznych”, a więc zaznacza się swoistym piętnem w osobowości dziecka. Znaczącą rolę w wytwarzaniu się tych „swoistych obrazów psychicznych” związanych z daną chorobą przypisywała cechom jego układu nerwowego.

J. Doroszewska starała się ustalić, jakie są typowe objawy odmienności psychicznych dzieci zależnie od rodzaju ich choroby. Poglądy J. Doroszewskiej wywarły znaczny wpływ na badania prowadzone na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Badacze poszukiwali zależności między rodzajem i stopniem nasilenia choroby a cechami psychicznymi dzieci. Niektórzy stawiali sobie za cel opracowanie sylwetek osobowości dzieci z danym rodzajem choroby, tkwiąc w przekonaniu, że każdy rodzaj choroby wyciska swoiste piętno na osobowości jednostki. Wiązanie specyficznych cech psychicznych dziecka z rodzajem jego choroby spotkało się z krytyką A. Hulka, który stworzył teorię wspólnych i swoistych cech osobowości osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych. Uważał, że osoby pełnosprawne i niepełnosprawne mają znacznie więcej cech wspólnych niż swoistych.

Choroba stanowi tylko jeden z wielu czynników mających wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. Na rozwój dziecka chorego wpływają te same czynniki, które warunkują rozwój dziecka zdrowego. Choroba może stwarzać dziecku różne sytuacje trudne, ale skutki tych sytuacji w rozwoju dziecka są wysoce zróżnicowane i bardziej zależą od jego dyspozycji osobowości oraz od wielu czynników tkwiących w procesie jego wychowania i rehabilitacji, niż od rodzaju jego choroby. W konsekwencji ujmowania choroby jako jednej z wielu determinant kształtowania się osobowości dziecka zaczęto poszukiwać formuły traktującej globalnie jej wpływ na psychikę dziecka, niezależnie od jej rodzaju. Przyjęto pogląd, że choroba jako zaburzenie biologiczne może powodować w każdej postaci ujemne zmiany psychiczne. Jest więc o­na zjawiskiem niepożądanym i niekorzystnym w rozwoju dziecka. Wielu autorów utożsamia chorobę ze stresem. Powoduje o­n istotne zmiany w psychicznym funkcjonowaniu człowieka. Obniża zdolność jednostki do samoregulacji i przystosowania, zmienia strukturę własną osoby chorej.

Zaburzeniu ulega poczucie własnej wartości, orientacja we własnych dyspozycjach, przeświadczenie o własnym wyglądzie, sprawności psychofizycznej i o własnej pozycji wśród innych ludzi. W konsekwencji tych zaburzeń dziecko przewlekle chore staje się mniej ekspansywne, niepewne siebie i niezdecydowane.

Choroba traktowana jest również jako źródło frustracji i deprywacji potrzeb. Źródła frustracji chorych dzieci tkwią zarówno w samej chorobie, która blokuje zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka, jak i w procesie leczenia. Źródłem frustracji może być niewłaściwe postępowanie rodziców i nauczycieli z chorym dzieckiem oraz społeczne izolowanie go, a niekiedy odrzucenie przez rówieśników. Przeżywanie sytuacji frustracyjnych wyzwala u dziecka negatywne reakcje i prowadzi do zachwiania jego równowagi nerwowej. Frustracja stanowi niejako psychiczną konsekwencję zablokowania, czyli deprywacji potrzeb.

Zjawisko to najbardziej nasilone jest u dziecka przebywającego przez dłuższy czas w zakładzie leczniczym. Choroba postrzegana jest także jako zjawisko traumatyzujące dziecko, jego rodziców i rodzeństwo gdyż wiąże się o­na z zagrożeniem życia dziecka oraz jego sprawności fizycznej i psychicznej.

Przewlekła choroba zmienia zasadniczo sytuację rodziny, jej strukturę i wzajemne relacje między jej członkami. Wystąpienie przewlekłej choroby u dziecka stanowi wstrząs dla rodziców, a jej trwanie stanowi trudną próbę dla całej rodziny. Zaprezentowane koncepcje psychologiczne choroby ukazują kierunki przemian w ujmowaniu jej wpływu na psychikę dziecka. Przemiany te można ująć w sentencji: od biologicznego do humanistycznego ujmowania wpływu choroby na dziecko.

Zagrożenia rozwoju dziecka tkwiące w chorobie

Choroba jako niekorzystne zjawisko w życiu dziecka stwarza wiele zagrożeń dla jego rozwoju. Obejmować o­ne mogą różne sfery rozwoju dziecka.

Stopień tych zagrożeń zależy od obrazu klinicznego choroby, czasu jej trwania i przebiegu leczenia oraz od czynników środowiskowo – wychowawczych. Większość chorób o charakterze długotrwałym stanowi zagrożenie dla rozwoju fizycznego i ruchowego dziecka.

W przebiegu tych chorób dochodzi do patologicznych zmian w strukturze i funkcji różnych organów, zniekształceń narządów ruchu, powstania wad postawy i niekiedy do uszkodzeń centralnego układu nerwowego. Zmniejszeniu ulegać może wydolność wysiłkowa dziecka i jego odporność somatyczna na różne czynniki patogenne. Przewlekłe choroby mogą także opóźniać rozwój ruchowy dzieci. Spowodowane to jest nie tylko koniecznością ograniczenia ich aktywności ruchowej, ale także obniżoną zdolnością do wysiłku, szybkim męczeniem się, obawą przed urazami lub przed pogorszeniem się stanu zdrowia.

Najbardziej zubożony jest rozwój sprawności ruchowej dzieci narażonych na długotrwałe leżenie w łóżku, unieruchomienie w gipsie oraz mających zmiany w układzie kostnym i stawowo – mięśniowym.

Choroba powoduje niekorzystne zmiany stanu psychicznego dzieci chorych. Zmiany te mogą mieć charakter okresowy lub trwały.

Zmiany okresowe występują nie tylko w przebiegu chorób przewlekłych, ale także krótkotrwałych charakteryzujących się ostrymi stanami chorobowymi.

Częstą postacią tych zmian są zaburzenia świadomości, pogorszenie samopoczucia i równowagi emocjonalnej, obniżenie sprawności percepcyjnej i intelektualnej oraz spadek aktywności. Dziecko w okresie trwania tych zmian nie może uczestniczyć w lekcjach i zajęciach szkolnych a nawet w zabawach rówieśniczych. Przejściowe zmiany w stanie psychicznym dziecka objawiają się najczęściej podwyższoną temperaturą ciała, biegunką, wymiotami czy trudnościami w oddychaniu. Po ustąpieniu tych zmian dziecko wymaga pewnego okresu na rekonwalescencję. Zmiany trwałe występujące w życiu psychicznym dziecka pojawiają się najczęściej w chorobach przewlekłych. Są to choroby trwające długi okres, niekiedy kilka lat a nawet całe życie.

Na trwałe zmiany narażone są szczególnie dzieci dotknięte chorobami powstałymi na tle uszkodzenia mózgu lub w przebiegu których dochodzi do uszkodzenia mózgu. Zmiany te przejawiać się mogą obniżoną sprawnością intelektualną dziecka, zaburzeniami procesów percepcyjnych, równowagi nerwowej i koordynacji ruchowej. W niektórych przypadkach chorób występują zaburzenia zdrowia psychicznego oraz komponenty zaburzeń psychomotorycznych w postaci nadruchliwości, impulsywności połączonej z agresją, objawami wegetatywnymi i naczyniowo – ruchowymi.

Zagrożenia rozwoju tkwiące w chorobie mogą obejmować także sferę emocjonalną i wolicjonalno – motywacyjną dziecka, jego poczucie własnej wartości i obraz samego siebie. Stałe zagrożenie ponownymi rzutami choroby, pogorszeniem się stanu zdrowia bądź kalectwem zaburza samoocenę, poczucie bezpieczeństwa, własnej wartości i tożsamości dziecka. Sprawia, że żyje o­no w ciągłym niepokoju i lęku. Dzieci dotknięte wieloma chorobami narażone są na ból i cierpienie z nim związane. Ból jest jednym z przejawów chorobowych. Długotrwały przeradza się w cierpienie, które u osoby chorej jest konsekwencją psychiczną bólu organicznego. Dziecko długo doświadczające bólu myśli o tym, dlaczego go to spotyka, za co jest ukarane, czemu o­no właśnie musi cierpieć?

Udręczone bólem nie potrafi koncentrować się na żadnej zabawie, czy zajęciu, rozpacza lub zmęczone bólem wpada w stan psychicznego „odrętwienia”.

Niezmiernie ważne i konieczne jest stosowanie wszystkich możliwych środków medycznych i pozamedycznych dla złagodzenia, a jeśli to możliwe, usunięcia bólu dziecka i nienarażanie go na cierpienie. Przewlekła choroba i sytuacje związane z procesem leczenia wielokrotnie wyzwalają u dziecka poczucie zagrożenia i lęk.

Poczucie zagrożenia jest nie tylko źródłem lęku, ale także wielu innych negatywnych emocji, jak gniew, złość, poczucie przygnębienia, bezsilności i bezradności.

 Może o­no wyzwalać także różne mechanizmy obronne utrudniające adaptację dziecka do środowiska szpitala i wymogów procesu leczenia. Lęk może spełniać rolę mechanizmu sygnalizacyjno – obronnego, ale przy dużym nasileniu staje się czynnikiem dezorganizującym działanie człowieka i strukturę jego osobowości.

Ma wówczas charakter patologiczny i prowadzi do zaburzeń osobowości typu nerwicowego. Długotrwałe przeżywanie przez dziecko lęku może utrwalić się we względnie trwałą postawę lękową, która może stać się z czasem głównym mechanizmem wyznaczającym i regulującym jego zachowanie się.

Dlatego też w procesie leczenia niezmiernie ważne jest umiejętne łagodzenie stanów lękowych. Najbardziej przydatne w terapii lęku są środki psycho - emocjo­nalnego oddziaływania na na chore dziecko. Można tu wskazać na oddziaływania zwiększające poczucie bezpieczeństwa dziecka, takie, które zapewniają mu warunki samorealizacji oraz wszelkie oddziaływania psychoterapeutyczne prowadzące do złagodzenia i usunięcia stanów lękowych.

Każdy lekarz, nauczyciel oraz rodzic dziecka chorego powinien zawsze pamiętać o wymienionych wyżej zagrożeniach tkwiących w chorobie, winien pamiętać o tym, iż dziecko chore na różnym etapie swojej choroby ma prawo do złości, buntu, wymaga zawsze wyrozumiałości i troski.

BIBLIOGRAFIA

Kulczycki M., Psychologiczne problemy człowieka chorego, Zakład Narodowy imienia „Ossolińskich”, Kraków 1971.

Maciarz A., Psychoemocjonalne i wychowawcze problemy dzieci przewlekle chorych, Oficyna Wydawnicza „IMPULS”, Kraków 2001.

Maciarz A., Pedagogika lecznicza i jej przemiany. Wybrane problemy, Wydawnictwo akademickie „Żak”.