Terapeutyczne wykorzystanie metody gier i zabaw dydaktycznych w nauczaniu dziecka chorego - Anna Tojza

„Dziecko chore nie musi się uczyć, bawić – o­no powinno cieszyć się nauką, zabawą...” Prof. dr Jan Bogdanowicz zauważa, że „...choremu dziecku potrzebna jest nie tylko opieka medyczna i lekarstwa, ale zabawki i książki...” Współczesna medycyna bardzo wysoko ocenia wartość i rolę zabawy w procesie leczenia dziecka. Uznaje zabawę, jako jeden z ważniejszych czynników współdziałających w terapii i rehabilitacji chorego dziecka. Lekarze zgodnie stwierdzają, iż zabawa oddziałuje dodatnio na system nerwowy dziecka, uwalniając go od napięć, usuwając zbędny niepokój i lęk. Wpływa więc w konsekwencji korzystnie na zdrowie dziecka.

1. Istota zabawy

        Istnieje wiele definicji zabawy. Temat ten w swoich opracowaniach rozważało wielu badaczy: m.in. W. Okoń, Wł. Szewczuk, H. Spenser, M. Grzegorzewska, Z. Bogdanowicz.
Wł. Szewczuk podaje, iż zabawa jest „ jednym z podstawowych rodzajów działalności człowieka obok nauki i pracy, typowym dla wieku dziecięcego. Jest podejmowana przez dziecko dla przyjemności, dla zaspokojenia potrzeby ruchu i działania. Ma znaczenie kształcące i wychowawcze. Sprzyja rozwojowi fizycznemu i psychicznemu dziecka.” W. Okoń analizując różnorodne teorie zabawy, traktujące o celu w jakim dziecko je podejmuje wyróżnia:
- teorię wytchnienia po czynności niezabawowej;
- teorię nadmiaru energii;
- teorię ćwiczenia funkcji w celu przygotowania się do walki o byt;
- teorię przygotowania do pracy.
Analizując rodzaj działalności dziecka W. Okoń wyróżnia następujące rodzaje zabawy:
- zabawa dydaktyczna – jej celem jest rozwijanie określonych czynności poznawczych;
- zabawa konstrukcyjna – jej celem jest przygotowanie do pracy;
- zabawa ruchowa – rozwija dziecko fizycznie i wdraża do przestrzegania obowiązujących reguł;
-zabawa tematyczna – zabawa twórcza, wdrażająca dziecko do prawidłowego spełniania funkcji społecznych, wykonywanych przez przedstawicieli różnych zawodów.

2. Psychologiczny aspekt zabawy dziecka chorego

         W pracy z dzieckiem chorym nauczyciel bardzo często stosuje metodę gier i zabaw dydaktycznych. Dzieci chore, ze względu na złe samopoczucie, często wolniej od swoich zdrowych rówieśników przyswajają nowe wiadomości, szybciej męczą się i zniechęcają. Stąd w pracy z dzieckiem chorym duże znaczenie przywiązuje się do prowadzenia zajęć w oparciu o metodę gier i zabaw dydaktycznych. Odpowiednio dobrane gry, pozwalają na zdobycie wiedzy w sposób dla dziecka interesujący, relaksują i odwracają jego uwagę od przykrych przeżyć związanych z chorobą. Rozwijają uwagę i spostrzegawczość, umożliwiają dziecku wzrost wiary w siebie, podwyższają poczucie własnej wartości, uczą zasad zdrowej rywalizacji i niepoddawania się przeciwnościom. Wykonywane z zespołem, uczą współdziałania i radości z pracy prowadzącej do wspólnych efektów. Są źródłem spokoju, uśmiechu, a także sprzyjają wyrażaniu uczuć.

Powyższa myśl wskazuje zatem na istotny problem - dowodzi, że zabawa zaspokaja podstawowe potrzeby dziecka tj.:
- potrzebę pozytywnych kontaktów z otoczeniem,
- uznania społecznego,
- emocjonalnego zaakceptowania przez innych ludzi,
- potrzebę osiągnięć,
- pokonywania trudności,
- potrzeby estetyczne itp.

Jak wynika z badań psychologicznych, niezaspokojenie potrzeb psychicznych jest źródłem napięć i zahamowań, ogranicza możliwości rozwoju intelektualnego. Zatem umiejętnie dobrana zabawa dydaktyczna zaspokaja realizację potrzeb dziecka, a także wpływa pozytywnie na efekty nauczania.W wielu przypadkach podczas pracy dydaktycznej z chorym dzieckiem pracującym na najniższych poziomach wydolności wysiłkowej, przyswajanie wiedzy w oparciu o metodę gier i zabaw dydaktycznych sprawdza się lepiej niż tradycyjna nauka. Pomaga w wyrównywaniu braków, jest doskonałą metodą wspomagającą w procesie leczenia, będącą pomostem w procesie powrotu do nauki w szkole masowej.

3. Zabawa dziecka chorego z punktu widzenia współczesnej medycyny

       Podstawą rozwoju każdego dziecka jest jego zdrowie. Dobre samopoczucie jest niezbędnym warunkiem skłaniającym dziecko do podejmowania wszelkiej działalności, a więc i zabawy. I odwrotnie, zabawa oddziałując dodatnio na system nerwowy dziecka, reguluje pracę jego ustroju wegetatywnego. Wpływa więc w konsekwencji pozytywnie na zdrowie dziecka. „Opiekujący się dzieckiem chorym rodzice i wychowawcy powinni pamiętać, że dziecko chore na skutek swego stanu chorobowego, może być nadmiernie pobudzone, przewrażliwione, płaczliwe, apatyczne, bierne lub zahamowane w swoich normalnych reakcjach. Jest to ściśle związane z zaburzeniami spowodowanymi chorobą, podawanymi lekami, brakiem ruchu i towarzystwa kolegów.”
„Warunki życia szpitalnego wymagają od dziecka dużej odporności systemu nerwowego, a długotrwałe napięcia psychiczne odporność tę osłabiają, lub są przeszkodą w odpowiednim jej ukształtowaniu. Przeżywanie radości jakie niesie zabawa, jest jakby lekarstwem dla zmęczonego systemu nerwowego, jest odpoczynkiem”

4. Zabawa dziecka chorego w ujęciu pedagogicznym

         „W zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej nie ma miejsca na niepowodzenia dydaktyczne, tym bardziej nie może mieć o­no miejsca w szkole szpitalnej. Każde dziecko rozwija się na miarę swoich możliwości i w odpowiednim dla siebie tempie. /.../ Nauczyciele pracujący w szkole szpitalnej powinni mieć zatem na uwadze realizację głównego celu przyświecającego działalności tej szkoły, tj. zagwarantowanie dzieciom poczucia bezpieczeństwa i wolności, umożliwiających wspieranie terapii medycznej. Realizacja tej potrzeby możliwa jest jedynie w atmosferze zaufania i aprobaty dla indywidualności każdego dziecka. Dziecko musi czuć się śmiałe, mieć pewność, że spotka się z pomocą i zrozumieniem nauczyciela.”Realizacja w/w zadań doskonale sprawdza się podczas pracy z dzieckiem w oparciu o metody nauczania czynnościowego, metody aktywizujące, czyli wszelkiego rodzaju szeroko pojęte metody gier i zabaw dydaktycznych.

Stosowanie wyżej wymienionych metod w pracy z dzieckiem chorym pozwala na realizację zadań jakie wyznacza edukacji wczesnoszkolnej współczesna szkoła tzn:
- odkryć, uruchomić i rozwinąć wszystkie predyspozycje i zdolności poznawcze każdego dziecka, na miarę jego możliwości.
- ukształtować pozytywny stosunek do nauki, który będzie towarzyszył dziecku przez całe życie.
- ukształtować nawyk dociekliwości w badaniu otaczającego świata i w dążeniu do prawdy w poznaniu.
- uruchomić mechanizmy konieczne w przyszłości do aktywnego, etycznego i estetycznego uczestnictwa w życiu społecznym.
- dostarczyć fundamentalnych treści, które są niezbędne do rozumienia świata, w którym dziecko żyje.
- wyposażyć dziecko w podstawowe narzędzia uczenia się: czytanie, pisanie, komunikowanie się, rachowanie, metody rozwiązywania problemów, ćwiczenia uwagi, pamięci i myślenia.
Zabawa dziecka zapewnia realizację powyższych założeń, kształci predyspozycje psychiczne dziecka, pozwala kształtować pozytywny stosunek do nauki, uczy dociekliwości i podejmowania prób eksperymentowania, stawia dziecko w roli badacza - twórcy własnego działania, a podejmowana w zespole kształtuje pozytywne relacje międzyludzkie. Wobec powyższych stwierdzeń można powiedzieć, że zabawa każdego dziecka, również chorego pełni dwie podstawowe funkcje:

a/ wychowującą – Zabawa spełnia funkcję wychowującą, ponieważ daje dzieciom okazję do tłumienia agresji, uczy hamowania. Dziecko uczy się wygrywać skromnie, a przegrywać z godnością. Zabawa uczy więc prawidłowych postaw interpersonalnych. Poprzez wytworzoną atmosferę radości może rozwinąć w dziecku chorym umiejętność spojrzenia w sposób radosny na sprawy niekoniecznie wesołe. Zabawa prowadzona w warunkach szpitalnych wpływa również na ośmielenie dziecka, uczy wiary we własne możliwości, przysposabia więc niejako dziecko do życia w społeczności ludzi zdrowych.

b/ kształcącą- Kształcąca rola zabawy przejawia się w zdobywaniu przez dziecko nowych umiejętności i wiadomości. Rozwija spostrzegawczość i wyobraźnię, uczy logicznego myślenia, prawidłowego wnioskowania, ćwiczy pamięć i umiejętność skupiania uwagi dowolnej, rozbudza zainteresowania.”[6] Jest zatem pomocna w nauce szkolnej. Przyczynia się pośrednio do kształtowania prawidłowego obrazu świata. Stwierdzono bowiem, że pozytywne emocje /tj. radość, przyjemność, zadowolenie/ bardziej sprzyjają rozwojowi umysłu niż emocje negatywne tj. niepokój i lęk. Ponadto zabawa dydaktyczna stwarza nauczycielowi pracującemu w szpitalu doskonałe warunki szybkiego zorientowania się w wiedzy posiadanej przez dziecko. Umożliwia wychwycenie luk w wiadomościach i umiejętnościach, a następnie ustalenie odpowiedniej dla dziecka rewalidacji. W swojej pracy z dzieckiem z chorobą nowotworową wykorzystuję wiele pomocy do nauczania w oparciu o metodę gier i zabaw dydaktycznych. Są to:
- pomoce do nauczania metodą czynnościową / tabliczki gramatyczne i ortograficzne/,
- fiszki do samodzielnej pracy sprawdzające poziom wiadomości i umiejętności ucznia,
- fiszki autokorektywne;
- pomoce do pracy z wykorzystaniem metod aktywizujących;
- pomoce do zabaw dramowych i inscenizacji.

         Korzystając z pomocy dydaktycznych do czynnościowego nauczania gramatyki i ortografii, wielokrotnie doświadczyłam pozytywnych efektów dydaktycznych i wychowawczych stosowanej metody. Zauważyłam, iż praca prowadzona w oparciu o metody czynnościowe zachęca dziecko do samodzielnej pracy twórczej i rozwiązywania problemów. Wykonując czynności /np. porządkując kartoniki z różnymi częściami mowy/ dziecko uruchamia procesy myślowe tj.: logiczne myślenie, porównywanie, abstrahowanie, wnioskowanie itp. Dzięki temu wiedza przyswojona w działaniu jest bardziej operatywna, a jej efekty dłużej pozostają w pamięci dziecka. Wykorzystuję również metody aktywizujące /mapa mentalna, piramida priorytetów, gry dramowe i inne/ Metody te, oprócz funkcji kształcących, spełniają również rolę terapeutyczną. Uczą wspólnej, zgodnej pracy, otwierają dzieci na problemy innych, pozwalają na spojrzenie na omawiane zagadnienie z innej perspektywy /np. gry dramowe/. Wyzwalając twórczą ekspresję dziecka, stanowią dobry sposób na rozładowanie nagromadzonych w czasie choroby negatywnych emocji. Myślę, iż sprawdzianem przydatności i pozytywnych efektów pracy w oparciu o metody gier i zabaw dydaktycznych jest: zarówno ich skuteczność w procesie nauczania, jak również akceptacja i zainteresowanie jakie wzbudzają w samych dzieciach. 
Anna Tojza