Kształtowanie się obrazu własnej choroby - Anna Wodzińska

Osobowość jest organizacją informacji zakodowanych w systemie nerwowym człowieka. Wiesław Łukaszewski wyodrębnia cztery podsystemy osobowości: system informacji o stanach otoczenia, system informacji o stanach własnej osoby, system informacji o relacjach między „ja” a otoczeniem oraz system informacji o czynnościach, czyli programy czynności i programy działania. W psychice człowieka chorego przebywającego przez dłuższy czas w zakładzie leczniczym, pod wpływem oddziaływania różnorodnych przykrych czynników, pojawia się pewien nowy element osobowości, nazywany obrazem własnej choroby.
Czym jest obraz własnej choroby i jak powstaje? Koncepcja choroby, czy inaczej obraz własnej choroby jest zdaniem Jreny Heszen–Klemens złożonym, dynamicznym schematem poznawczym w skład którego wchodzą elementy o charakterze obrazowym, czyli wyobrażenia dotyczące choroby, oraz elementy o charakterze pojęciowym, czyli sądy, opinie, poglądy oraz przypuszczenia. Marian Kulczycki wyróżnia trzy składniki obrazu własnej choroby: przyczyny choroby, istotę choroby oraz dalszy jej przebieg. Irena Heszen–Klemens wśród składników obrazu własnej choroby wymienia jeszcze: znaczenie różnych czynników dla przebiegu leczenia, ocenę własnego stanu aktualnego oraz skutki, jakie pozostawi choroba po zakończeniu leczenia.

Wszystkie wymienione wyżej elementy obrazu własnej choroby modyfikują w znacznym stopniu zachowania człowieka, który znalazł się w trudnej, często nowej dla siebie sytuacji, jaką jest ciężka choroba i dłuższy pobyt w zakładzie leczniczym.
Jak każdy schemat poznawczy, obraz własnej choroby kształtuje się w procesie przetwarzania dopływających z zewnątrz informacji, w którym w charakterze czynników pośredniczących uczestniczą zmienne podmiotowe: schematy poznawcze dotychczas ukształtowane oraz aktualny stan psychiczny chorego.
Podstawowym źródłem informacji o chorobie jest dla człowieka cierpiącego przede wszystkim jego własne samopoczucie, czyli doznania cenestezyjne, a więc wrażenia zmysłowe pochodzące z własnego jego organizmu, uwarunkowane rodzajem, nasileniem i dynamiką objawów. Informacji o chorobie dostarczają lekarze, inni pracownicy służby zdrowia oraz niefachowe otoczenie społeczne pacjenta. Zbierane wiadomości mogą pochodzić ze środków masowego przekazu, z własnych obserwacji chorego, do których okazją są kontakty z innymi osobami chorującymi na tę samą chorobę. Zdarza się, że chorzy w poszukiwaniu informacji sięgają po literaturę fachową.
Warto zwrócić uwagę na fakt, iż dopływające informacje o chorobie mogą być bardzo różne nawet w przypadku tego samego schorzenia. Zależy to w szczególności od rodzaju kontaktów społecznych, w jakich uczestniczy chory, od łatwości dostępu do fachowych informacji medycznych oraz w bardzo dużym stopniu od wykształcenia chorego.
Spośród już istniejących schematów poznawczych w kształtowaniu się obrazu własnej choroby znaczenie mają zwłaszcza te, które dotyczą zdrowia, choroby i leczenia. Decydują o­ne o tym, które z dopływających informacji chory skłonny będzie odrzucić, które przyjąć, a które zniekształcić.

W powstawaniu tych schematów uczestniczy wiele czynników. Ich źródłem są informacje z zakresu medycyny, z którymi jednostka miała się okazję zetknąć przed zachorowaniem, czyli nabyta wiedza medyczna. Schematy te kształtowane są też przez własne uprzednie doświadczenia związane z chorobami i leczeniem się.
Sposób traktowania zagadnień zdrowotnych uzależniony jest także od zmiennych społeczno-kulturowych. W poszczególnych grupach społecznych powstają i funkcjonują obiegowe poglądy dotyczące zarówno ogólnych zagadnień zdrowia, choroby i leczenia, jak i konkretnych jednostek chorobowych. Schematy posiadane przez jednostkę zależą oczywiście od tego, w orbicie jakich wpływów społecznych znajduje się jednostka.
Obok bieżących informacji i już ukształtowanych schematów poznawczych trzecim głównym czynnikiem decydującym o formowaniu się obrazu własnej choroby jest aktualny stan psychiczny chorego. Stopień pobudzenia człowieka w momencie dopływu nowych informacji o chorobie decyduje o ogólnej gotowości do ich odbioru, natomiast rodzaj aktualnie przeżywanych emocji, może wpływać selekcjonująco i zniekształcająco.
W niektórych okolicznościach nie dochodzi do uformowania się obrazu własnej choroby. Jedną z głównych przyczyn tego zjawiska jest reakcja zaprzeczania chorobie, która polega na nieświadomym odrzucaniu dostępnych informacji o przyczynach, objawach i istocie choroby oraz jej następstwach. Pełni o­na funkcję obrony przed zagrożeniem. Zaprzeczanie może stanowić skuteczną ochronę przed przeciążeniem emocjonalnym, ale zakłóca normalne uczestniczenie chorego w procesie leczenia.
Podobnie jak reakcje emocjonalne, obraz własnej choroby ma bardzo duży wpływ na zachowanie się dziecka w środowisku szpitalnym, na jego stosunek do własnej choroby oraz zabiegów leczniczych. Dziecku nie wystarcza sama świadomość „bycia chorym”.

Konieczne jest poinformowanie go o tym, że jest o­no chore, i udzielenie mu podstawowych informacji o charakterze jego choroby, objawach jakie mogą wystąpić, pożądanych sposobach zachowania się, szczególnie jeśli chodzi o unikanie sytuacji dla dziecka szkodliwych, stosowanie diety, branie leków itd.

Bardzo ważną rzeczą jest, by wiedzę o chorobie przekazywały dziecku w sposób przemyślany i celowy osoby dorosłe z jego najbliższego otoczenia (rodzice, pielęgniarki, lekarz) i by przekazywana była o­na spokojnie, bez przesadnego eksponowania negatywnych właściwości choroby, z uwzględnieniem możliwości zrozumienia tej wiedzy przez dziecko w danym wieku życia i na danym poziomie rozwoju. Przekaz ten powinien łączyć się z systematycznym kształtowaniem u dziecka umiejętności odpowiedniego postępowania w procesie leczenia oraz ze stałym ukazywaniem mu pozytywnych skutków tego postępowania, tym samym z dawaniem dziecku nadziei na poprawę stanu zdrowia i motywowaniu go do walki z chorobą.
Potoczne obserwacje wskazują, iż rodzice, pielęgniarki i lekarze nie zawsze należycie informują małego pacjenta o jego chorobie.

Rodzice często nie posiadają dostatecznej wiedzy o schorzeniu dziecka, nie są przygotowani do rozmów z nim na ten temat. Pielęgniarki także nie zawsze są przygotowane do rozmowy z dzieckiem i jego rodzicami. Często ograniczają się do podawania im zawężonej informacji o wykonywanym zabiegu. Lekarz, który jest najbardziej kompetentny w udzielaniu dziecku i rodzicom wiedzy o chorobie, nie zawsze docenia tego potrzebę, a niekiedy wręcz wyznaje błędną zasadę, że im dziecko wie mniej o swojej chorobie, tym lepiej.

Dodać jednak należy, że lekarze opiekujący się przez wiele miesięcy dzieckiem przewlekle chorym starają się o to, by ukształtowany u niego obraz własnej choroby motywował je do aktywnego uczestnictwa w procesie leczenia. Dziecko nawet bardzo chore, jeśli jest właściwie prowadzone pod względem opieki psychicznej, będzie podejmowało różne, dostępne dla niego formy aktywności i znajdzie w nich zadowolenie, dozna rozładowania przeżywanego smutku i złagodzenia cierpienia.

LITERATURA
Heszen-Klemens I.,Psychologia medyczna. Główne kierunki badań,
Uniwersytet Śląski, Katowice 1983.
Kulczycki M.,Psychologiczne problemy człowieka chorego,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1971.
Maciarz A.,Psychoemocjinalne i wychowawcze problemy dzieci przewlekle chorych, Oficyna wydawnicza „IMPULS”, Kraków 2001.