„Autoagresja wśród dzieci i młodzieży” – S. Kamieńska, K. Niedzwiec

Artykuł ukazał się w dwumiesięczniku: Kujawsko-Pomorski Przegląd Oświatowy „UczMy”, Nr 1 (23) I-II 2018, str. 37-39.

http://cen.bydgoszcz.pl/uczmy

21 października 2017r, w budynku Biblioteki Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, miała miejsce Ogólnopolska Konferencja Szkoleniowa pt.

 "Autoagresja wśród dzieci i młodzieży oraz jej wpływ na funkcjonowanie w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym".

  To już X. jubileuszowa konferencja, zorganizowana przez Zespół Szkół Nr 33 dla Dzieci i Młodzieży Przewlekle Chorej w Bydgoszczy. Honorowy patronat nad tym przedsięwzięciem objęli: Wojewoda Kujawsko-Pomorski p. Mikołaj Bogdanowicz, Marszałek woj. kujawsko-pomorskiego p. Piotr Całbecki - oraz Kujawsko–Pomorski Kurator Oświaty p. Marek Gralik. W spotkaniu wzięli udział dyrektorzy, nauczyciele, pedagodzy i psycholodzy z całej Polski - blisko 250 osób.         

Pierwszą prelekcję pt. „Zachowania samobójcze i samookaleczenia wśród dzieci i młodzieży” wygłosiła pani prof. dr hab. n. med. Agnieszka Gmitrowicz - specjalista w zakresie psychiatrii dzieci i młodzieży, a zarazem Kierownik Kliniki Psychiatrii Młodzieżowej Centralnego Szpitala Klinicznego w Łodzi. Była to wideokonferencja.

  Zachowania samobójcze młodzieży są jednym z najważniejszych problemów zdrowia publicznego, obok używania substancji psychoaktywnych, agresji, przemocy oraz innych zjawisk patologicznych i dysfunkcjonalnych w rodzinie. Samobójstwa w okresie rozwojowym stanowią trzecią pod względem częstości przyczyną zgonów. Myśli samobójcze pojawiają się średnio u co trzeciego uczącego się dziecka w Polsce. Definicja próby samobójczej jest szeroka, zamiennie określana jest też jako „zamierzone samouszkodzenie” i obejmuje wszystkie akty autodestrukcji, niezależnie od tego czy towarzyszyła im intencja śmierci. Badania przeprowadzone w 2006 roku wykazały, że samouszkadzanie się młodzieży, leczonej psychiatrycznie, w porównaniu z innymi czynnikami klinicznymi, wiąże się z najwyższym ryzykiem samobójstwa. Przy czym najczęstszą, stosowaną metodą samookaleczania się były uszkodzenia skóry. 75 procent pacjentów z wysokim ryzykiem samobójstwa istotnie częściej miało subiektywnie trudną sytuację rodzinną (problem alkoholowy, brak wsparcia); było ofiarami przemocy psychicznej i fizycznej oraz zgłaszało różne trudności szkolne. Innymi (oprócz samouszkodzeń) czynnikami, obarczonymi wysokim ryzykiem samobójstwa, jest: leczenie psychiatryczne, akty autodestrukcji w najbliższym otoczeniu, doświadczanie przemocy, używanie substancji psychoaktywnych, konflikty z prawem oraz poczucie smutku, lęku, beznadziejności oraz brak kontroli impulsów. Według standardów amerykańskich każdy nastolatek po próbie samobójczej powinien być zbadany psychiatrycznie.

  Kolejne rozważania nt. „Jak pomagać uczniom cierpiącym na zaburzenia nastroju?” podjęła Pani Małgorzata Łuba - psycholog, psychoterapeuta poznawczo-behawioralny, trener.  Pani Małgorzata prowadzi warsztaty umiejętności psychospołecznych dla dzieci, młodzieży i dorosłych. Jest wykładowcą Akademii Pedagogiki Specjalnej, członkiem Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego i zespołu roboczego ds. Prewencji Samobójstw i Depresji przy Radzie do Spraw Zdrowia Publicznego w Ministerstwie Zdrowia.

  Zaburzenia depresyjne to jeden z bardziej powszechnie występujących problemów psychicznych u dzieci i młodzieży. W dzieciństwie występują jednakowo często u chłopców i dziewczynek. Warto na niego reagować tak szybko, jak tylko zostaną zauważone jego pierwsze symptomy, ponieważ „niezaopiekowane” mają tendencję do przechodzenia w stan przewlekły, mogą się nasilać i stanowić grunt dla rozwoju innych problemów emocjonalno-psychicznych.

Pani Małgorzata Łuba omówiła w jaki sposób nauczyciel może zauważyć pierwsze objawy depresji u ucznia, tj. oznaki obniżonego nastroju, oznaki zmniejszonej aktywności psychicznej i motorycznej, oznaki objawów somatycznych. Po dostrzeżeniu nieprawidłowości w zachowaniu ucznia należy przygotować się na rozmowę z nim, tzn. pozwolić dziecku opowiedzieć o trudnościach jakich doświadcza, pomóc mu nazwać emocje. Prelegentka podpowiedziała uczestnikom konferencji jakich pytań można użyć badając problem, a także udzieliła wskazówek nt. przebiegu spotkania. Ważną rolę podczas rozmowy z uczniem pełni uprawomocnienie emocji, tzn. komunikujemy osobie, że jej uczucia, myśli i działania są odpowiednie i możliwe do przyjęcia w danej sytuacji, nawet wtedy, kiedy są dalekie od ideału. Dzięki uprawomocnieniu możemy zredukować pobudzenie emocjonalne i fizyczne, szybciej się uspokoić i skuteczniej zareagować. Pani Małgorzata Łuba przedstawiła jak pracować z dzieckiem, z objawami depresyjnymi, a także jak rozmawiać z rodzicami takiego dziecka. Uczuliła słuchaczy na tzw. problem zagrożenia suicydalnego. Jeśli uczeń, z którym pracujemy, doświadcza poważnych problemów (w jego wypowiedziach pojawia się poczucie bezsilności, rezygnacji lub mówi wprost, że jest bardzo załamany, że dłużej nie da rady itp.), należy skontaktować go ze specjalistą, który kompetentnie i dyskretnie jest w stanie rozeznać u niego występowanie myśli samobójczych. Uczestnicy konferencji otrzymali także listę instytucji, w których można szukać pomocy w takich sytuacjach.

Podczas konferencji czas umilił nam krótki koncert zespołu „Orkiestromaniacy” ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 3 w Bydgoszczy, który był nawiązaniem do niedawno obchodzonego Dnia Edukacji Narodowej – występ był wyrazem wdzięczności za nauczycielski trud.

Marta Soczewka, przewodnicząca mazowieckiego oddziału Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego, zapoznała uczestników Konferencji z problemem "Wyzwania i pułapki w pracy z młodzieżą zaburzeniami odżywiania” Prelegentka poświęciła najwięcej czasu zjawisku anoreksji i bulimii, ich uwarunkowaniom oraz sposobom leczenia. Zwróciła uwagę na fakt, że zaburzenia zachowania stają się poważnym problemem, gdyż diagnozowane są w coraz młodszym wieku - już nawet u 10-letnich dzieci, mając ogromny wpływ na najbliższe otoczenie stają się przyczyną dysfunkcji w rodzinie oraz mogą doprowadzić chorujące dzieci do śmierci. Wiedza na temat zaburzeń łaknienia, powikłań, zapobiegania i sposobów leczenia, pozwala na prawidłowe interwencje, skracające proces diagnozowania, leczenia i zwiększa szansę na wygranie walki o życie.

Znaczące staje się wychwycenie pierwszych objawów choroby. W tym przypadku są to wszystkie istotne zmiany w zachowaniu naszych dzieci: niezadowolenie z wyglądu, nagłe zainteresowanie kuchnią, zakupami spożywczymi, zdrowym odżywianiem, udowadnianie alergii pokarmowych, dolegliwości po spożyciu niektórych pokarmów, zawężanie repertuaru potraw, kłótnie o wspólne posiłki. Zmiany w odżywianiu powodują zmęczenie, drażliwość, agresję lub płaczliwość. Pogłębiające się niedożywienie ma wpływ na kłopoty ze snem i wahania nastroju. Pojawia się izolacja społeczna, utrata masy ciała, wypadanie włosów i łamliwość paznokci, u dziewcząt zanika menstruacja a brak podskórnej tkanki tłuszczowej powoduje zwiększone poczucie zimna, następuje spadek funkcji intelektualnych. Pani Marta Soczewka podkreśliła, że anoreksja i bulimia to bardzo groźne choroby i nieleczone prowadzą do śmierci. Jeżeli podejrzewamy je u bliskiej osoby, pacjenta, klient czy, ucznia, nie bagatelizujmy tego – to jest zaburzenie psychiczne. W takim przypadku należy:

• Postarać się dowiedzieć, jak najwięcej, zarówno w wywiadzie z opiekunami, jak i z pacjentem
• Dowiedzieć się jak najwięcej o tych chorobach
• Jeżeli nie ma się wiedzy, nie udawać, że się ją ma
• Skierować tę osobę do różnych specjalistów: pediatry, lekarza rodzinnego, ginekologa, endokrynologa, gastroenterologa, pacjent powinien być skonsultowany przynajmniej przez psychiatrę
• Zaoferować pomoc i wsparcie – jeżeli istnieje taka możliwość skierować do specjalisty – psychologa, psychoterapeuty
• Być delikatnym
• Wykazać się zrozumieniem i empatią
• W przypadku niepełnoletniego pacjenta, porozmawiać z jego opiekunem
• Nie wyśmiewać, nie żartować
• Nie oskarżać
• Nie zmuszać do jedzenia
• Porozmawiać z chorym o swoich obawach
• Nie oceniać rodziców – nie zawsze jest to ich winą

Zaburzenia łaknienia mają wieloczynnikową etiologię. Mogą być sposobem na poradzenie sobie z różnymi traumatycznymi przeżyciami lub wołaniem o pomoc.

Ostatnim prelegentem był Pan Ryszard Jabłoński - starszy wykładowca w Katedrze Pedagogiki Opiekuńczej na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Jako współzałożyciel i członek Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego, zajmującego się problematyką zachowań samobójczych, opracował program przedmiotu „Podstawy suicydologii”. Uczestnikom Konferencji przybliżył temat „Praca z dzieckiem po próbie samobójczej i jego rodziną.” Z przeprowadzonych badań wynika, że w Polsce współczynnik samobójstw wśród dzieci i młodzieży w ciągu ostatnich lat wzrósł o 30 %. Dane te są zastraszające gdyż świadczą o dramatycznej kondycji psychicznej społeczeństwa polskiego. Jest to poważny problem obciążający winą nas, dorosłych.

Terminu zachowanie suicydalne używa się często na określenie tego ciągu reakcji, jakie zostają wyzwolone w człowieku z chwilą, gdy w jego świadomości samobójstwo jawi się jako cel, czyli jako antycypowany i pożądany stan rzeczy. Brunon Hołyst wyróżnia cztery kolejne etapy tych zachowań:

• samobójstwo wyobrażone, czyli uświadomienie sobie możliwości rozwiązania problemów życiowych w drodze samobójstwa,
• samobójstwa upragnione, czyli myśli, które nie ustępują, nabierają charakteru celu, a więc czegoś upragnionego i pożądanego,
• samobójstwo usiłowane, czyli ciąg zachowań, których celem jest pozbawienie się życia, przy czym cel ten nie zostaje osiągnięty,
• samobójstwo dokonane, czyli kończący się śmiercią zamach na własne życie.

Jako główne czynniki ryzyka zachowań samobójczych wymienia się:

• zaburzenia psychiczne ( zaburzenia osobowości, depresje, schizofrenia)
• złe funkcjonowanie społeczne
• osierocenie
• trudna sytuacja rodzinna
• poczucie bezsensu i beznadziejności
• fascynacja śmiercią.

Wobec powiększającego się wśród dzieci i młodzieży problemu zachowań samobójczych, należy opracować systemowe, wieloaspektowe rozwiązania. Jednym z takich rozwiązań powinno być wprowadzenie cyklu szkoleń, którymi należałoby objąć możliwie największą liczbę personelu szkolnego.

 Wykładowca zwrócił uwagę na czynności, jakie powinno się podjąć, jeśli zaistnieje realne zagrożenie próby samobójczej ucznia:

• jednoznacznie określić rodzaj zdarzenia,
• nie pozostawiać ucznia znajdującego się w kryzysie samego i próbować przeprowadzić go w bezpieczne, ustronne miejsce,
• zebrać wstępne informacje o okolicznościach zdarzenia,
• w razie konieczności wezwać pomoc (pogotowie ratunkowe, policję, straż miejską), a w czasie tej interwencji zadbać, by przebiegała ona spokojnie i dyskretnie,
• ocenić ryzyko dalszego zagrożenia (możliwe, że konieczna będzie hospitalizacja dziecka),
• zawiadomić o zdarzeniu dyrekcję szkoły, wychowawcę dziecka oraz rodziców,
• chronić ucznia oraz inne osoby przed dodatkową traumą, związaną
  z kontaktem z mediami.

Uczeń, który podjął próbę samobójczą bezwzględnie powinien otrzymać konsultację psychiatryczną. Pierwsze kontakty z uczniem po powrocie do szkoły powinno cechować zrozumienie, akceptacja oraz wsparcie. Aby utrzymać dystans do tego co się stało, próbę samobójczą należy uznać za fakt historyczny, skoncentrować się na głównych problemach ucznia, wskazać różne systemy oparcia, a co najważniejsze wysłuchać, co uczeń mówi, gdyż często samo wysłuchanie jest skuteczne.

Tegoroczna Konferencja przybliżyła uczestnikom poważny problem, jakim jest autoagresja wśród dzieci i młodzieży oraz podkreśliła zadania i rolę szkoły w prewencji zachowań suicydalnych. Dzięki wygłoszonym prelekcjom będziemy mogli lepiej zrozumieć, pomagać i wspierać naszych wychowanków, dbać o ich prawidłowy rozwój, zdrowie i bezpieczeństwo.

Sylwia Kamieńska, Katarzyna Niedzwiec

Zespół Szkół nr 33 dla Dzieci i Młodzieży Przewlekle Chorej w Bydgoszczy